توجه: این مطلب به صورت خودکار از
شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی
برداشته شده است. برای مشاهده نسخه اصلی، لطفاً
این آدرس را ببینید: %%POSTURL%%

مقدمه
جنس Valeriana یکی از مهم‌ترین گروه‌های گیاهان دارویی در جهان است که به خانواده سنبل الطیب (Valerianaceae) تعلق دارد و از گذشته‌های دور در فرهنگ‌های مختلف به‌ویژه در آسیا و اروپا جایگاه ویژه‌ای داشته است. این جنس شامل حدود ۲۵۰ گونه شناخته‌شده است که بیشتر در نواحی معتدل و نیمه‌گرمسیری جهان پراکنش دارند. در کشور هند، ۱۶ گونه از این جنس شناسایی شده که دو زیرگونه و پنج گونه آن به طور خاص در ارتفاعات بالای منطقه هیمالیا، شامل دامنه‌های کوه‌های کومائون و گاروال، رشد می‌کنند.

سنبل الطیب هندی Valeriana jatamansi (نام علمی سابق: Valeriana wallichii) که در زبان‌های مختلف با نام‌هایی همچون “تاگار” (در سانسکریت و هندی)، “سوگندبالا” و “مشک‌بالا” شناخته می‌شود، از دیرباز به عنوان دارویی مهم در سیستم طب آیورودا مورد استفاده بوده است. این گیاه در ارتفاعات ۳۰۰۰ متری مناطق کوهستانی هیمالیا و همچنین در تپه‌های خاسی و جینتیا در شمال شرق هند، در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ متر از سطح دریا یافت می‌شود.

تفاوت‌های جغرافیایی و ارتفاعی در زیستگاه‌های مختلف این گیاه باعث ایجاد تغییرات بارز در ویژگی‌های ژنتیکی، شکل ظاهری و میزان ترکیبات شیمیایی فعال آن شده است. این ترکیبات شامل اجزای فرار (اسانس‌ها) و غیرفرار (مانند والپوتریات‌ها و فلاونوئیدها) هستند که نقش دارویی و صنعتی فراوانی دارند. به دلیل جایگزینی این گونه به جای گونه اروپایی Valeriana officinalis، مطالعات گسترده‌ای برای بررسی تنوع ژنتیکی و شیمیایی آن در حال انجام است تا بتوان واریته‌های پر بازده و غنی از مواد مؤثره را شناسایی و در مقیاس وسیع کشت کرد.

منشأ و پراکنش جغرافیایی
واژه “والریانا” که امروزه به عنوان نام علمی این جنس شناخته می‌شود، نخستین بار در قرون نوزدهم و بیستم در منابع علمی به کار رفت. اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که استفاده از این گیاه در طب سنتی به قرن‌ها قبل بازمی‌گردد. در طب آیورودا، این گیاه به دلیل اثرات آرام‌بخش، ضد اضطراب و کمک به خواب شناخته شده است. همچنین در طب ایران، مصر باستان و روم قدیم، از عصاره یا پودر ریشه این گیاه برای درمان بیماری‌های عصبی، قلبی و حتی مشکلات گوارشی استفاده می‌شده است.

پراکنش جغرافیایی گونه‌های مختلف جنس Valeriana بسیار گسترده است. این گیاهان در تمام نواحی معتدل و نیمه‌گرمسیری جهان یافت می‌شوند به جز استرالیا. گونه‌های متعددی از این جنس در شیلی، برزیل، آفریقای جنوبی و مناطق نیمه‌گرمسیری آسیا رشد می‌کنند. در هند، پنج گونه اصلی و دو زیرگونه از این گیاه در ارتفاعات بین ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر، به‌ویژه در دامنه‌های کوه‌های هیمالیا، مشاهده می‌شوند.

علاوه بر این، برخی از جنس‌های وابسته به خانواده والریاناسه، مانند Valerianella، Fedia و Centranthus در ناحیه مدیترانه‌ای رشد می‌کنند. در آمریکای شمالی نیز گونه‌های این خانواده معمولاً در جنگل‌های نیمه‌آلپی، مراتع مرطوب، حاشیه رودخانه‌ها و در موارد نادر، بالاتر از حد رویش درختان یافت می‌شوند.

این پراکنش وسیع موجب شده تا ویژگی‌های فیزیولوژیکی و شیمیایی گیاه متناسب با اقلیم و خاک منطقه تغییر کند و همین مسئله در انتخاب بهترین واریته برای کشت صنعتی اهمیت زیادی دارد.

ریخت‌شناسی
V. jatamansi گیاهی معطر، چندساله، کوتاه‌قد و ریزوم‌دار است که به ارتفاعی بین ۱۵ تا ۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. ریزوم‌های این گیاه افقی و متراکم بوده و پوشیده از الیاف افقی و ریشه‌های رشته‌ای است. این ویژگی ریزومی باعث می‌شود گیاه بتواند در شرایط سخت کوهستانی و خاک‌های کم‌عمق و سنگلاخی دوام بیاورد.

برگ‌های گیاه به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. برگ‌های قاعده‌ای: به طول ۲٫۵ تا ۸ سانتی‌متر و عرض ۱ تا ۳ سانتی‌متر، به شکل قلبی-تخم‌مرغی، دارای دمبرگ بلند و حاشیه‌ای دندانه‌دار یا موج‌دار.
2. برگ‌های ساقه‌ای: تعدادشان کمتر، اندازه کوچک‌تر و شکل ساده یا دارای بریدگی‌های کم‌عمق است.

گل‌های گیاه سفید یا صورتی ملایم‌اند و در خوشه‌های چتری پهن روی ساقه‌های تقریباً بدون برگ قرار می‌گیرند. گل‌ها تک‌جنسی بوده و گل‌های نر و ماده روی گیاهان جداگانه قرار دارند. کاسه‌گل به صورت تاجکی پایدار باقی می‌ماند که بر روی میوه دیده می‌شود. گل‌ها دارای پنج لوب و شکل قیفی هستند و میوه‌ها از نوع فندقه‌اند. زمان گلدهی و بذر‌دهی از ماه مارس تا مه ادامه دارد.

این گیاه معمولاً در دامنه‌های تند، خاک‌های شنی-لومی، نواحی مرطوب و نیمه‌سایه رشد می‌کند و اغلب در زیر سایه درختانی مانند Quercus leucotrichophora و Pinus roxburghii و همچنین در مراتع مخلوط هیمالیا دیده می‌شود.

کاشت
تکثیر V. jatamansi به دو روش اصلی انجام می‌شود: از طریق بذر و از طریق تقسیم ریزوم یا پاجوش‌ها. هرچند تکثیر بذر روشی آسان است، اما زمان بیشتری برای رسیدن گیاه به بلوغ لازم دارد و درصد جوانه‌زنی ممکن است پایین باشد. به همین دلیل، در کشت تجاری معمولاً از روش تقسیم ریزوم استفاده می‌شود که زمان کمتری نیاز دارد و گیاهان حاصله یکنواخت‌تر و پربازده‌تر هستند.

بذرها معمولاً در ماه‌های آوریل و مه جمع‌آوری و بلافاصله در خزانه کشت می‌شوند. جوانه‌زنی در شرایط مناسب طی ۱۵ تا ۲۰ روز رخ می‌دهد. نشاهای به‌دست‌آمده حدود سه ماه بعد آماده انتقال به زمین اصلی هستند. برای هر هکتار زمین، حدود ۲٫۵ تا ۳ کیلوگرم بذر لازم است.

با توجه به محدودیت منابع طبیعی و افزایش تقاضای صنعتی، روش‌های نوین کشاورزی مانند کشت هیدروپونیک (آبکشت) و آئروپونیک (هواکشت) به‌طور گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفته اند. در هیدروپونیک، گیاه در محلول غذایی کامل رشد می‌کند و در آئروپونیک، محلول غذایی به‌صورت مه یا اسپری مستقیماً به ریشه‌ها می‌رسد. این روش‌ها مصرف آب را تا ۷۰–۹۰٪ کاهش داده و استفاده از کود را نیز به حداقل می‌رسانند. همچنین محصول نهایی از نظر ترکیبات مؤثره یکنواخت‌تر بوده و آلودگی‌های خاکی ندارد.

فیتوشیمی
ریشه و ریزوم V. jatamansi غنی از ترکیبات شیمیایی با ارزش دارویی هستند که شامل چند گروه اصلی‌اند:

• والپوتریات‌ها: ترکیبات با اثرات آرام‌بخش و ضد اضطراب که عمدتاً مسئول خواص دارویی این گیاه هستند.
• ایریدوئیدها: از جمله والریدوئیدها و جاتامانین‌ها با اثرات محافظت‌کننده عصبی.
• فلاونوئیدها: شامل کوئرستین، کامفرول، آپیژنین و مشتقات آنها که دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی هستند.
• فنولیک‌ها: شامل اسید گالیک، اسید کلروژنیک، اسید کافئیک و اسید پارا-کوماریک.
• اسانس‌: شامل پاچولول، آلفا-بولنسن، گایول، سیشلن، ایزووالریک اسید و ۳-متیل‌والریک اسید که در عطرسازی و داروسازی کاربرد دارند. کشت در مناطق مرتفع‌تر باعث افزایش مقدار اسانس می‌شود.

رویکردهای حفاظتی
به دلیل برداشت بی‌رویه از رویشگاه‌های طبیعی و تقاضای روزافزون صنایع، جمعیت‌های طبیعی این گیاه در معرض خطر کاهش جدی قرار گرفته‌اند. امروز ترویج کشت این گیاه مورد توجه سازمان های دولتی می باشد.

محصولات تجاری
ریشه و اسانس V. jatamansi در صنایع مختلفی کاربرد دارد. در داروسازی، از عصاره آن در تولید قرص‌ها و کپسول‌های آرام‌بخش و ضد اضطراب استفاده می‌شود. در صنعت آرایشی و عطرسازی، اسانس این گیاه به دلیل بوی خاص و ماندگاری بالا مورد استفاده است.

برندهای مختلفی مانند Vadik Herbs، Herbal Hills، Nature’s Way و Cureveda این گیاه را به صورت روغن، پودر یا کپسول عرضه می‌کنند. برخی محصولات ترکیبی حاوی V. jatamansi و گیاهان دیگری مانند آشواگاندا هستند تا اثرات آرام‌بخشی و ضد استرس آنها تقویت شود.

منبع 
Bhardwaj, P., Rattan, S., Naryal, A., Bhardwaj, A., & Warghat, A. R. (2021). Valeriana jatamansi. In Himalayan Medicinal Plants: Advances in Botany, Production & Research (pp. 278–۲۹۱). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-823151-7.00013-1

توجه: این مطلب به صورت خودکار از
شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی
برداشته شده است. برای مشاهده نسخه اصلی، لطفاً
این آدرس را ببینید: %%POSTURL%%