توجه: این مطلب به صورت خودکار از
شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی
برداشته شده است. برای مشاهده نسخه اصلی، لطفاً
این آدرس را ببینید: %%POSTURL%%

مقدمه

گیاهان دارویی و معطر (MAPs) از گذشته‌های دور تا عصر حاضر در زندگی بشر جایگاهی کلیدی داشته‌اند. انسان‌ها از هزاران سال پیش برای درمان بیماری‌ها، افزایش کیفیت زندگی و حتی خلق عطر و طعم در غذاها از این گیاهان بهره برده‌اند. اهمیت گیاهان دارویی تنها به درمان سنتی محدود نیست بلکه امروزه در صنایع داروسازی مدرن، تولید داروهای گیاهی استاندارد، مکمل‌های غذایی، محصولات آرایشی و بهداشتی و صنایع غذایی نقشی غیرقابل انکار دارند. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تاکنون بیش از ۲۱ هزار گونه گیاهی به‌عنوان دارویی استفاده شده‌اند و برخی پژوهش‌ها این عدد را تا ۵۰ هزار گونه برآورد می‌کنند. ارزش جهانی بازار داروهای گیاهی در سال ۲۰۲۰ حدود ۶۸٫۶ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۲۵ میلیارد دلار برسد. این ارقام نشان می‌دهند که MAPs نه‌تنها میراث فرهنگی و زیستی، بلکه بخشی از اقتصاد جهانی هستند و می‌توانند نقشی محوری در توسعه پایدار ایفا کنند.

اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی و معطر

اهمیت اقتصادی MAPs در دو سطح قابل بررسی است: جهانی و محلی. در سطح جهانی، بر اساس آمار FAO، ارزش تجارت گیاهان دارویی و محصولات مرتبط در سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است و نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) حدود ۸–۱۰٪ پیش‌بینی می‌شود. بازار مکمل‌های گیاهی در اروپا و آمریکای شمالی به‌ویژه در آلمان، فرانسه، ایتالیا و ایالات متحده سهمی بزرگ دارد. آلمان به‌تنهایی بیش از ۱۵٪ واردات جهانی گیاهان دارویی خام را به خود اختصاص داده است. در سطح محلی، این گیاهان نقش عمده‌ای در تأمین درآمد کشاورزان خرد دارند. در هند، حدود ۱٫۵ میلیون خانوار روستایی به جمع‌آوری یا کشت MAPs اشتغال دارند. در چین، ارزش تولید داخلی گیاهان دارویی سنتی در سال ۲۰۱۸ بیش از ۵۰ میلیارد دلار بوده است. این آمار نشان می‌دهد که MAPs علاوه بر تأمین مواد خام برای صنایع داروسازی و غذایی، در ایجاد اشتغال و کاهش فقر روستایی نقش کلیدی دارند.

تولید و کشت

منابع تأمین گیاهان دارویی شامل کشت زراعی و برداشت از رویشگاه‌های طبیعی است. در سطح جهانی، هنوز حدود ۶۰–۷۰٪ گیاهان دارویی از طبیعت جمع‌آوری می‌شوند و همین موضوع تهدیدی برای تنوع زیستی محسوب می‌شود. در ترکیه، از حدود ۱۲ هزار گونه گیاهی، نزدیک به ۳۴۷ گونه در تجارت داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در میان این‌ها، ۱۳۹ گونه به خارج از کشور صادر می‌شود. بر اساس آمار وزارت کشاورزی ترکیه، میزان صادرات MAPs این کشور در سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۵۰ هزار تن بوده و ارزشی معادل ۳۰۰ میلیون دلار داشته است. محصولاتی مانند آویشن با سهم ۳۱٫۱٪، برگ‌بو با ۲۱٫۱٪ و مریم‌گلی و زیره سیاه سهم‌های قابل‌توجهی در صادرات دارند. کشورهای مقصد نیز عمدتاً آلمان و ایالات متحده هستند که روی‌هم بیش از ۳۰٪ از صادرات را جذب می‌کنند. در بخش فناوری تولید، توسعه کشت بافت برای تکثیر سریع گونه‌های نادر، استفاده از روش‌های کشاورزی پایدار و ارگانیک و اجرای دستورالعمل‌های GACP اهمیت یافته‌اند.

بازاریابی و زنجیره ارزش

بازار گیاهان دارویی از مراحل مختلفی تشکیل می‌شود: تولید، فرآوری اولیه، فرآوری ثانویه، بسته‌بندی و صادرات. هر مرحله ارزش افزوده‌ای را به محصول اضافه می‌کند. برای مثال، قیمت هر کیلوگرم آویشن خشک‌شده در بازار داخلی ترکیه حدود ۲–۳ دلار است، در حالی که پس از فرآوری به صورت اسانس می‌تواند به بیش از ۲۵ دلار برسد. این اختلاف قیمت نشان‌دهنده ضرورت سرمایه‌گذاری در صنایع فرآوری است. یکی از مشکلات اصلی، نبود استانداردهای کیفیت یکپارچه است؛ در نتیجه محصولات خام اغلب با قیمت پایین فروخته می‌شوند.

در بازار جهانی نیز نوسانات قیمت بسیار زیاد است. مثلاً قیمت جینسینگ آسیایی بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ از هر کیلوگرم ۷۰ دلار به بیش از ۲۰۰ دلار رسیده است. این نوسان‌ها ریسک اقتصادی زیادی برای تولیدکنندگان به همراه دارد. راهکارهایی مانند ایجاد تعاونی‌های کشاورزی، توسعه شبکه‌های توزیع مدرن و حمایت دولت‌ها از برندسازی می‌تواند موقعیت کشاورزان را در زنجیره ارزش تقویت کند.

تجارت خارجی

بازار تجارت خارجی گیاهان دارویی ساختاری دوگانه دارد: کشورهای آسیایی (چین، هند، ویتنام) عمدتاً صادرکننده مواد خام هستند، در حالی که کشورهای اروپایی واردکننده این مواد بوده و پس از فرآوری آن‌ها را با ارزش افزوده بالا مجدداً صادر می‌کنند. چین بزرگ‌ترین صادرکننده جهانی است و در سال ۲۰۱۸ بیش از ۱٫۳ میلیون تن گیاه دارویی به ارزش ۳٫۶ میلیارد دلار صادر کرد. هند نیز در همان سال بیش از ۳۰۰ هزار تن گیاه دارویی به ارزش ۴۶۰ میلیون دلار صادر نمود.

در اروپا، آلمان بزرگ‌ترین واردکننده است و بیش از ۷۵ هزار تن گیاه دارویی وارد می‌کند. ترکیه در این میان جایگاهی مهم دارد و با صادرات صدها میلیون دلاری در سال، جزو ده صادرکننده برتر جهان محسوب می‌شود. اما چالش اصلی ترکیه، همانند سایر کشورهای تولیدکننده، وابستگی به صادرات مواد خام است که باعث می‌شود سود اصلی نصیب کشورهای فرآوری‌کننده شود.

اثرات زیست‌محیطی و پایداری

برداشت بی‌رویه از طبیعت موجب کاهش جمعیت گونه‌های ارزشمند شده است. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) اعلام کرده است که بیش از ۴۰۰۰ گونه گیاه دارویی در خطر انقراض قرار دارند. در ترکیه نیز گونه‌هایی مانند Rauwolfia serpentina و Nardostachys jatamansi در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر قرار گرفته‌اند. تغییرات اقلیمی نیز بر کیفیت و کمیت گیاهان تأثیر می‌گذارد؛ به‌طور مثال، آزمایش‌ها نشان داده‌اند که افزایش شوری خاک می‌تواند میزان اسانس نعناع را تا ۲۰٪ کاهش دهد. راهکارهایی که معرفی شده‌اند شامل حفاظت در محل (in-situ) و خارج از محل (ex-situ)، ایجاد بانک‌های ژرم‌پلاسم، تشویق به کشت پایدار و تدوین مقررات سخت‌گیرانه برای کنترل برداشت است.

روندهای نوظهور

تحولات علمی فرصت‌های جدیدی را در این حوزه ایجاد کرده‌اند. استفاده از بیوتکنولوژی برای تولید ترکیبات فعال دارویی مانند آلکالوئیدها، فلاونوئیدها و ترپن‌ها از طریق کشت سلولی در حال گسترش است. بازار جهانی محصولات ارگانیک گیاهی نیز به سرعت در حال رشد است؛ به‌طوری‌که ارزش آن در سال ۲۰۱۹ بیش از ۹ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۲۵ به ۱۵ میلیارد دلار برسد.

علاوه بر این، استانداردسازی و کنترل کیفیت اهمیت زیادی پیدا کرده است. تکنیک‌هایی مانند HPLC، GC-MS و HPTLC برای شناسایی مارکرهای شیمیایی استفاده می‌شوند و این امر باعث ارتقای اعتماد مصرف‌کنندگان به محصولات می‌شود. این روندها نشان می‌دهند که آینده صنعت MAPs به‌شدت به فناوری، نوآوری و استانداردسازی وابسته خواهد بود.

منبع

Türkkul, B., & Yıldız, Ö. (Eds.). (2021). Medicinal and aromatic plants: Economics, production, agricultural utilization and other aspects. Ankara: İKSAD Publishing House. Retrieved from https://iksadyayinevi.com

توجه: این مطلب به صورت خودکار از
شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی
برداشته شده است. برای مشاهده نسخه اصلی، لطفاً
این آدرس را ببینید: %%POSTURL%%